MAPUTING AGTA
(Amo adi su istoryang nanggana ku ikarwang Premio Tomas Arejola para sa Literaturang Bikolnon na agko temang: Ta ika an paglaom, rinaranga ko an saimong pangiturogan, aking Bikolnon.)
.
..
Agta si Asog. Pero buku iyang arug ka ibang manga agta na kakulor ka raga. Arug man iya ka manga agtang maib’ug a ngabil, maib’ug na but’ul na tulang sa kiray, pango, kurung a buhok sagkud ababa. Maputi si Asog. Sa kamaturan, kasing puti niya an ang aldow. An ang buhok niyang bagana buhok man sa mais, makintab alagad mas maikukumpara ko sa panganuron na nakakupya sa bukid ka Iriga. Pero lang ngiring pagsilngan ka mata niyang berde. Halos diri niya maibuklat an ang mga mata niya. Bagana ngani iya su alaga kong upos. Pirmi palan iyang naka-longsleeve, nakakupya.
.
Dati ko nang nababayad si Asog. Pag nagliliagi sira sa sentro, natural na pirmi sirang mamamangno. Lalo nang a nakaistar sa sentro, ngamin man arug kadtung mga Malay na pinag-adalan ko sa eskwelahan— katamtaman na langkaw, urong, kulor; sagkod balingkinitan an ang awak. Sirang mga agtang sinabi man na pinakaunang tawo sa kinaban; sira su usad sa mga tawong nagkokontinwar pa kan ang genes na naipapasa hanggang nguwan sa mga kalahi nira, sabi sadto Discovery Channel. Imbis na ilagan na sana sira sa silung, mas lalong namamangno sira ta maputi si Asog. Sabi ko ibang manga tawo, naiginan su Amay niya sa apo o tawong diri nababayad kaya nagkaarug kan si Asog. Sabi man ka iba, sinumpa kuno su kag-igin niya sa usad na diwatang nagbabantay ko kahoy na pinagkuanan sa bunga, diri kaya kuno nagpaisi. Diri makangangalas na bisto ka kadaklan si Asog lalo na sa lugar na arug kadi na halos ngamin na tawo magkakabisto. Kaya man lang daling magluyap ka mga istorya. Kaiba na san si Asog sa pinagtsi-tsismisan nira.
..
Dati, inunga ko si Amay kung tangata arug kan si Asog. Diri niya ko sinimbag ta nag-sasantigwar iya. Baka kuno diri niya mabulong adtong pasiyente niya, makulangan sa pangadyi. Pero sinabiyan niya akong diri magrani sa manga agta ta baka kuno masibang ako, lalo na kuno ki Asog ta iba iya sa mga normal na agta. Baka kuno mas makusog a sibang niya. Kadakul ka manga nagpapabulong ki Amay na manga nasibang. Nagpaparasuka, lang taas ka kalintura sagkod pirming lipung a pagmati. Nabayad ko su usad niyang pasiyente na halos iluwas na niya adtong buros niya sa kakasuka. Bagana baga migraraan na! Kaya man nakakatakot akong masibang man.
.
Usad na beses, ku pinunan sa klase, nabayad ko iyang nag-aagi paiyan sadto eskuwelahan. Agko iya daradarang kuwadernong manipis, lukot na su mga kanto. Napundo su ibang manga igin sa pagngayamun. Ngamin nakasilong kanya. Iya man, dire-diretso sanang nagluog sadto room. Uri ko na sanang naisiyan na room ko man palan su nilugan niya. Pagkabagting, daralaganan su manga igin sadto room. Maluway akong magdalagan. Agko kaya ako usol. Dawa pa ngani pirmi akong pinatutomar ni Amay sa sinugbang butiki, uban pa gayud akong mabubulong. Sabi ko ngani, tuk’o na sana ipatomar kanako ta baad mas madali akong marahay.
...
Pag-abot ko sadtu room, uda na ibang bakanteng ulaan puwera ku usad na ulaan: sa abay ni Asog. Abo kong mag-ula sadto ta baka ako masibang. Uno pa man, napiritan akong mag-abay kaniya ta sinilngan ako sa matarum ni Ma’am Elsa. Una, diri ako nag-iinga-inga pero diri ko palan kayang pugulun sa mauban. Uda man nangyari kanako.
.
Ku urulian na namo, nabayad ko si Asog ni pinagdidiskitaran ko manga kaklase ko. Napapalibutan iya nira tapos nagpaparakanta sa:
.
Ay! Agta karakata
A lubut malang bata!
A lubot malang itum
Nagidus sadto kugon!
.
Diri ko maintindihan pero nag-iyan ako para dawuyon sira. Naiirak gayud ako kanya. Pero narumruman ko su sabi ni Ma’am Elsa na ngamin na tawo, maitum man o maputi an ang kulor niya, buko an na sukulan kan ang pagkatawo niya. Dinawuy ko sira, mantang si Asog nakaula na sana sadto tinampo, nagpaparabura.
.
“Diri na ika magbura Asog. Diri mo na sana sira pagmangnuhon,” sabi ko sa kanya, inaabot ko su panyo ko.
.
Sinilngan muna niya ko sa mauban bago niya kinuko su panyo. “Mabalos.”
.
Nagkaun muna kami ni Asog. Iniluwas ko su balon kong sandwich na gibo ni Amay. Pinalamanan niya sa hamon saka itlog, nagliliwuy pa sa mayonnaise. Inunga ko iya kung uno balon niya. Tapos, nagluwas iya sa plastic na sadit na agko butang na nilagang kamote. Nakatungro iya ku niluluwas su kamote. A ginibo ko, binaak ko su tinapay ko tapos inabot ko man su kamote niya para baakon. Nginitian ko iya. Isi na niya kung uno gusto kong sabihon. Nagbalos man iya sa maaliwalas na lawog.
.
Poon kadto, pirmi na kaming magkaiba ni Asog. Dawa pa pirmi kaming sinisilngan ka manga tawo, sabi ko kanya, diri nira naiintindihan, dawa pa ako mismo diri ko maintindihan kung tangata arug man kan a kulor ni Asog; kung tangata maputi iya dawa pa agta an ang lahi niya. Namumuya akong biyu ki Asog ta madunong iya. Nagtitinabangan kaming maggibo sa assignment. Pagkatapos man sa eskwelahan, diretso kami sadto baluy para magsilong sa TV. Sabi niya gusto man niyang magka-TV pero su malaka-dakulo, mas dakulo pa kuno ka TV namu. Kaya ngani kuno iya nag-iigot na mag-adal. Pero tsinitsempuhan ko sanang uda sira Amay ta kung diri, naugtan na ko.
.
Dinara man niya ko sadto baluy nira, sadto baba ka kuntod ka Ilian, sa baba ka bukid. Sa resettlement sira nakaistar. Dati kuno, sadto sira talikuran ka bukid nakaistar. Kamaturan, sabi niya, an ang buong bukid a istaran nira. An ang raga a salug, atup a langit, sagkod ringring a kapalibutan. Sadto sana kaiirasan a manga kaipuhan nira: pagkaun, gugulayun, bulung, panggatong, dakol pa. Namundo kuno iya ku naglipat sira sa resettlement. Mas nagbaba kuno a silung niya ka sadiri niya lalo nang agko manga nag-iiyan na turista para mabayad sira. Agko nagpaparatawa. Agko nakakatakot na manga igin. Agko man naaati. Usad pa kan, iya a pirming pinagrurupung-rupongan labing tinutugal iya ku Amay niya na maggibo sa kalayo gamit a kawayan.
.
“Isi mo, sabi kanako ki Amay diri kaya kuno ko magrani sa manga agta ta baka masibang kuno ko.” Nasusupug kong sabi kanya.
Nagtawa sana iya. “Buko man an na matuud! Amo yan sabi. Dawa ngani ika, puwede mong masibang a ibang tawo. Dawa ako.”
.
Naniwala ako kanya. Uban na kaming magkaiba pero di man ako nasisibang. “Tangata palan Asog a ngaran mo?” Unga ko kanya.
.
“Sabi ki Amay, ngaran kuno yan ka bukid ta. Buko man talagang Mount Iriga ngaran ka bukid ta. Sumagang man a usad pang ngaran ka bukid ta, gustong sabihon, san nagbubutwa an ang aldow.” Simbag man ni Asog na maaliwalas a lalawgon, bukong arog kadto. “Asog a ngaran ku pinuno ku manga agta kadto. Agko man sabi-sabi na padi ka manga aswang an ang Asog.”
.
Narumruman ko su leksyon namo sa Sibika at Kultura tungkol sa manga sinaunang tawo sa Pilipinas. Bagana kuno babaylan an ang Asog, kaya lang lalaki a Asog na uda kakayanan na mangigin. Baog. An man na ngaran na Agta galin man sa bauy kadtong maligno na maitum man, pero alangkaw. Nagtango-tango ako.
.
“Nginaran kanako an ni Amay ta ako kaya kuno, bagana an ang bukid sa migraramrag.”
.
Tama si Asog. Kakulor niya a bukid pag nagsusulnop a aldow. Kakolor niya a manga pananum na paruy o kaya mais o kaya mga laya nang duut, na nagkikintab sa silahis ka aldow. Arog man niya a nagiiraramrag, kadakol na ibig sabihon. Sabi pa ni Asog, pangarap niyang makataas ulit sa tuktok ka bukid. Dinara na iya dati ku Apay niya. Bayad kuno an ang buong Iriga. Pati su manga kaabay na banwaan ka Nabua, Baao, Bato saka Buhi; bayad man kuno su Baao lake, Buhi lake saka Bato Lake; pati manga bukid ka Mayon, Isarog saka Malinaw pati su manga kulod. Sa itaas kuno ka bukid, malang agnow, nagtutubo an ang manlain-lain na mga berries saka Agoho, usad na pine tree. Kaya ngani kuno gusto niyang makaiyan sadto ulit. Kung puwede sanang sadto na sana kami mag-istar, arayu sa tawo, sabi niya. Pero diri na kuno sira nakatataas pa sa bukid. Kaipuhan kaya kunong mag-anap sa trabaho si Apay niya. Kung buko man sa construction, nag-eekstra kuno sadto saran, kargador sa manga panindang gulay, bidaw saka bugas. Si Amay man niya, inaalagaan su lima pa niyang ngud. Likay kuno kanda an ang mga kaibanan nira sa resettlement. Sabi kaya, nasalisihan sa taga-Gagamban, kaparyas ka demonyo, si Amay niya.
.
“Pero isi mo Nonoy, naiibog ako kanimo.” Sabi kanako ni Asog.
.
“Tangata man?”
.
“Siyempre ta magkaiba kitang kulor. Mas maray a buhay ninyo bukung arug namu. Sabi ngani ni Amay, uda pa kuno iya narurungog na agta na asensado sa buhay.”
.
Diri ako nagsimbag na. Namamatian ko a gusto niyang sabihon.
.
“Namumuya akong naging kabarkada ta ika.”
.
Nginitian ko iya.
.
Agta si Asog. Pero buku iyang arug ka ibang manga agta na kakulor ka raga. Arug man iya ka manga agtang maib’ug a ngabil, maib’ug na but’ul na tulang sa kiray, pango, kurung a buhok sagkud ababa. Maputi si Asog. Sa kamaturan, kasing puti niya an ang aldow. An ang buhok niyang bagana buhok man sa mais, makintab alagad mas maikukumpara ko sa panganuron na nakakupya sa bukid ka Iriga. Pero lang ngiring pagsilngan ka mata niyang berde. Halos diri niya maibuklat an ang mga mata niya. Bagana ngani iya su alaga kong upos. Pirmi palan iyang naka-longsleeve, nakakupya.
.
Dati ko nang nababayad si Asog. Pag nagliliagi sira sa sentro, natural na pirmi sirang mamamangno. Lalo nang a nakaistar sa sentro, ngamin man arug kadtung mga Malay na pinag-adalan ko sa eskwelahan— katamtaman na langkaw, urong, kulor; sagkod balingkinitan an ang awak. Sirang mga agtang sinabi man na pinakaunang tawo sa kinaban; sira su usad sa mga tawong nagkokontinwar pa kan ang genes na naipapasa hanggang nguwan sa mga kalahi nira, sabi sadto Discovery Channel. Imbis na ilagan na sana sira sa silung, mas lalong namamangno sira ta maputi si Asog. Sabi ko ibang manga tawo, naiginan su Amay niya sa apo o tawong diri nababayad kaya nagkaarug kan si Asog. Sabi man ka iba, sinumpa kuno su kag-igin niya sa usad na diwatang nagbabantay ko kahoy na pinagkuanan sa bunga, diri kaya kuno nagpaisi. Diri makangangalas na bisto ka kadaklan si Asog lalo na sa lugar na arug kadi na halos ngamin na tawo magkakabisto. Kaya man lang daling magluyap ka mga istorya. Kaiba na san si Asog sa pinagtsi-tsismisan nira.
..
Dati, inunga ko si Amay kung tangata arug kan si Asog. Diri niya ko sinimbag ta nag-sasantigwar iya. Baka kuno diri niya mabulong adtong pasiyente niya, makulangan sa pangadyi. Pero sinabiyan niya akong diri magrani sa manga agta ta baka kuno masibang ako, lalo na kuno ki Asog ta iba iya sa mga normal na agta. Baka kuno mas makusog a sibang niya. Kadakul ka manga nagpapabulong ki Amay na manga nasibang. Nagpaparasuka, lang taas ka kalintura sagkod pirming lipung a pagmati. Nabayad ko su usad niyang pasiyente na halos iluwas na niya adtong buros niya sa kakasuka. Bagana baga migraraan na! Kaya man nakakatakot akong masibang man.
.
Usad na beses, ku pinunan sa klase, nabayad ko iyang nag-aagi paiyan sadto eskuwelahan. Agko iya daradarang kuwadernong manipis, lukot na su mga kanto. Napundo su ibang manga igin sa pagngayamun. Ngamin nakasilong kanya. Iya man, dire-diretso sanang nagluog sadto room. Uri ko na sanang naisiyan na room ko man palan su nilugan niya. Pagkabagting, daralaganan su manga igin sadto room. Maluway akong magdalagan. Agko kaya ako usol. Dawa pa ngani pirmi akong pinatutomar ni Amay sa sinugbang butiki, uban pa gayud akong mabubulong. Sabi ko ngani, tuk’o na sana ipatomar kanako ta baad mas madali akong marahay.
...
Pag-abot ko sadtu room, uda na ibang bakanteng ulaan puwera ku usad na ulaan: sa abay ni Asog. Abo kong mag-ula sadto ta baka ako masibang. Uno pa man, napiritan akong mag-abay kaniya ta sinilngan ako sa matarum ni Ma’am Elsa. Una, diri ako nag-iinga-inga pero diri ko palan kayang pugulun sa mauban. Uda man nangyari kanako.
.
Ku urulian na namo, nabayad ko si Asog ni pinagdidiskitaran ko manga kaklase ko. Napapalibutan iya nira tapos nagpaparakanta sa:
.
Ay! Agta karakata
A lubut malang bata!
A lubot malang itum
Nagidus sadto kugon!
.
Diri ko maintindihan pero nag-iyan ako para dawuyon sira. Naiirak gayud ako kanya. Pero narumruman ko su sabi ni Ma’am Elsa na ngamin na tawo, maitum man o maputi an ang kulor niya, buko an na sukulan kan ang pagkatawo niya. Dinawuy ko sira, mantang si Asog nakaula na sana sadto tinampo, nagpaparabura.
.
“Diri na ika magbura Asog. Diri mo na sana sira pagmangnuhon,” sabi ko sa kanya, inaabot ko su panyo ko.
.
Sinilngan muna niya ko sa mauban bago niya kinuko su panyo. “Mabalos.”
.
Nagkaun muna kami ni Asog. Iniluwas ko su balon kong sandwich na gibo ni Amay. Pinalamanan niya sa hamon saka itlog, nagliliwuy pa sa mayonnaise. Inunga ko iya kung uno balon niya. Tapos, nagluwas iya sa plastic na sadit na agko butang na nilagang kamote. Nakatungro iya ku niluluwas su kamote. A ginibo ko, binaak ko su tinapay ko tapos inabot ko man su kamote niya para baakon. Nginitian ko iya. Isi na niya kung uno gusto kong sabihon. Nagbalos man iya sa maaliwalas na lawog.
.
Poon kadto, pirmi na kaming magkaiba ni Asog. Dawa pa pirmi kaming sinisilngan ka manga tawo, sabi ko kanya, diri nira naiintindihan, dawa pa ako mismo diri ko maintindihan kung tangata arug man kan a kulor ni Asog; kung tangata maputi iya dawa pa agta an ang lahi niya. Namumuya akong biyu ki Asog ta madunong iya. Nagtitinabangan kaming maggibo sa assignment. Pagkatapos man sa eskwelahan, diretso kami sadto baluy para magsilong sa TV. Sabi niya gusto man niyang magka-TV pero su malaka-dakulo, mas dakulo pa kuno ka TV namu. Kaya ngani kuno iya nag-iigot na mag-adal. Pero tsinitsempuhan ko sanang uda sira Amay ta kung diri, naugtan na ko.
.
Dinara man niya ko sadto baluy nira, sadto baba ka kuntod ka Ilian, sa baba ka bukid. Sa resettlement sira nakaistar. Dati kuno, sadto sira talikuran ka bukid nakaistar. Kamaturan, sabi niya, an ang buong bukid a istaran nira. An ang raga a salug, atup a langit, sagkod ringring a kapalibutan. Sadto sana kaiirasan a manga kaipuhan nira: pagkaun, gugulayun, bulung, panggatong, dakol pa. Namundo kuno iya ku naglipat sira sa resettlement. Mas nagbaba kuno a silung niya ka sadiri niya lalo nang agko manga nag-iiyan na turista para mabayad sira. Agko nagpaparatawa. Agko nakakatakot na manga igin. Agko man naaati. Usad pa kan, iya a pirming pinagrurupung-rupongan labing tinutugal iya ku Amay niya na maggibo sa kalayo gamit a kawayan.
.
“Isi mo, sabi kanako ki Amay diri kaya kuno ko magrani sa manga agta ta baka masibang kuno ko.” Nasusupug kong sabi kanya.
Nagtawa sana iya. “Buko man an na matuud! Amo yan sabi. Dawa ngani ika, puwede mong masibang a ibang tawo. Dawa ako.”
.
Naniwala ako kanya. Uban na kaming magkaiba pero di man ako nasisibang. “Tangata palan Asog a ngaran mo?” Unga ko kanya.
.
“Sabi ki Amay, ngaran kuno yan ka bukid ta. Buko man talagang Mount Iriga ngaran ka bukid ta. Sumagang man a usad pang ngaran ka bukid ta, gustong sabihon, san nagbubutwa an ang aldow.” Simbag man ni Asog na maaliwalas a lalawgon, bukong arog kadto. “Asog a ngaran ku pinuno ku manga agta kadto. Agko man sabi-sabi na padi ka manga aswang an ang Asog.”
.
Narumruman ko su leksyon namo sa Sibika at Kultura tungkol sa manga sinaunang tawo sa Pilipinas. Bagana kuno babaylan an ang Asog, kaya lang lalaki a Asog na uda kakayanan na mangigin. Baog. An man na ngaran na Agta galin man sa bauy kadtong maligno na maitum man, pero alangkaw. Nagtango-tango ako.
.
“Nginaran kanako an ni Amay ta ako kaya kuno, bagana an ang bukid sa migraramrag.”
.
Tama si Asog. Kakulor niya a bukid pag nagsusulnop a aldow. Kakolor niya a manga pananum na paruy o kaya mais o kaya mga laya nang duut, na nagkikintab sa silahis ka aldow. Arog man niya a nagiiraramrag, kadakol na ibig sabihon. Sabi pa ni Asog, pangarap niyang makataas ulit sa tuktok ka bukid. Dinara na iya dati ku Apay niya. Bayad kuno an ang buong Iriga. Pati su manga kaabay na banwaan ka Nabua, Baao, Bato saka Buhi; bayad man kuno su Baao lake, Buhi lake saka Bato Lake; pati manga bukid ka Mayon, Isarog saka Malinaw pati su manga kulod. Sa itaas kuno ka bukid, malang agnow, nagtutubo an ang manlain-lain na mga berries saka Agoho, usad na pine tree. Kaya ngani kuno gusto niyang makaiyan sadto ulit. Kung puwede sanang sadto na sana kami mag-istar, arayu sa tawo, sabi niya. Pero diri na kuno sira nakatataas pa sa bukid. Kaipuhan kaya kunong mag-anap sa trabaho si Apay niya. Kung buko man sa construction, nag-eekstra kuno sadto saran, kargador sa manga panindang gulay, bidaw saka bugas. Si Amay man niya, inaalagaan su lima pa niyang ngud. Likay kuno kanda an ang mga kaibanan nira sa resettlement. Sabi kaya, nasalisihan sa taga-Gagamban, kaparyas ka demonyo, si Amay niya.
.
“Pero isi mo Nonoy, naiibog ako kanimo.” Sabi kanako ni Asog.
.
“Tangata man?”
.
“Siyempre ta magkaiba kitang kulor. Mas maray a buhay ninyo bukung arug namu. Sabi ngani ni Amay, uda pa kuno iya narurungog na agta na asensado sa buhay.”
.
Diri ako nagsimbag na. Namamatian ko a gusto niyang sabihon.
.
“Namumuya akong naging kabarkada ta ika.”
.
Nginitian ko iya.
.
Dinara niya ko sadto araning irrigation. Mimingwit kuno kami sa Ayungin. Masiram na paksiwun a ayungin. Dawa pa sadit, nakakabusog. Paglubto namo sadto tubig, napundo sa mauban si Asog.
.
“Isi mo, minsan, naisip ko na sana maputi arog ko ngamin na agta.” Pag-una ko nagngangasa sana iya kaya nagngisi ako. Pero nabayad kong seryoso iya. “Dati, ku mas sadit pa ko, naglayid ako sa uring sa ngamin kong awak. Nagngangalas kaya ako kung tangata maputi ako, iba sa kolor ku manga kangayamon kong agta.” Natatawa-tawa na iya pero nagluluwa-luwa na. “Nakatakot kaya ako ku nabayad ko su sadiri ko sa salming, tapos mapula pa a mata ko.
.
“Agko nag-iyan na doktor sadi dati. Sabi niya kaipuhan ko kunong mabulong. Kaya kuno ako maputi ta agko ko Albinism. Diri sana nira naiintindihan, ako man, dawa diri ko naiintindihan sa biyu su sabi ku doktor, isi ko na kaipuwan kong mabulong.”
.
.
“Isi mo, minsan, naisip ko na sana maputi arog ko ngamin na agta.” Pag-una ko nagngangasa sana iya kaya nagngisi ako. Pero nabayad kong seryoso iya. “Dati, ku mas sadit pa ko, naglayid ako sa uring sa ngamin kong awak. Nagngangalas kaya ako kung tangata maputi ako, iba sa kolor ku manga kangayamon kong agta.” Natatawa-tawa na iya pero nagluluwa-luwa na. “Nakatakot kaya ako ku nabayad ko su sadiri ko sa salming, tapos mapula pa a mata ko.
.
“Agko nag-iyan na doktor sadi dati. Sabi niya kaipuhan ko kunong mabulong. Kaya kuno ako maputi ta agko ko Albinism. Diri sana nira naiintindihan, ako man, dawa diri ko naiintindihan sa biyu su sabi ku doktor, isi ko na kaipuwan kong mabulong.”
.
Usad na aldow, pag-abot ko sadto room, diri ko nabayad si Asog sadto ulaan niya. Baka na-uri sana iya. Pero diri iya nag-abot. Baka man nagkailang iya, naisip ko. O kaya nasibang ko iya. Hanggang sa nag-uban, naging usad na simana su inulat ko kaya naisipan kong iyanan iya sadto baloy nira. Pag-abot ko sadto kanda, sabi ku Amay niya, nag-raan na kuno si Asog, nailubong na. Nagkakabura su Amay niya. Diri ako makapaniwala sadto sabi ni Amay niya. Inibanan ako sadto puntod ni Asog sadto ibaba ka Ilian. Nagkakabura ako. Naniwala sana ko ku nabayad ko su lapida: Asog Bagsit
.
si kong sa langit migdagos si Asog, ki Gugurang, sabi niya kadto. Sadto, ngamin maputi, buko na iyang iba sa kadaklan. Pagtangad ko sa langit, nalabusan ku panilong ko su Bukid sa Asog, naisip kong sadto tuktok si Asog nakangiti labing binabayad ngamin; natupad na niya su pangarap niya, na minsan manamitan man basang niyang nasa itaas iya ka ngamin.
.
si kong sa langit migdagos si Asog, ki Gugurang, sabi niya kadto. Sadto, ngamin maputi, buko na iyang iba sa kadaklan. Pagtangad ko sa langit, nalabusan ku panilong ko su Bukid sa Asog, naisip kong sadto tuktok si Asog nakangiti labing binabayad ngamin; natupad na niya su pangarap niya, na minsan manamitan man basang niyang nasa itaas iya ka ngamin.
Comments