Rebyu: Santigwar

PAGLOOG SA PORTAL: MGA RONA KA BANWAAN, PUSO AG KALAG

Pagloog sa portal an ang eksperhensya kan ang pagbasa ka ikarwang libro ni Kristian Cordero na Santigwar: Mga Rawitdawit sa Bikol asin Filipino (Goldprint Publishing, 2006). Pagloog sa portal, ta arog kan ang mga parasantigwar, nagloloog si Cordero sa mga temang bunga kan ang mas ararom niyang meditasyon sa mga bagay-bagay ag mga pangyayari sa sadiri sagkod sa kapalibotan niya. Meditasyon na arog kan ang parasantigwar, namomotan niya (alagad mabusising proseso) an ang pagluwas-loog sa dimensyon kan ang realistiko sa mga nanunudan sanang bagana mala-pangitorogan na rawitdawit, amo adtong nag-aabot sa metapisikal na mga pangyayari sa kaniyang mga rawitdawit.

Usad na uru-arayong paglukso kan ang panulaan ni Cordero an ang ikarwang libro niya na kababaydan sa dakulong deferencia sa nauna niyang koleksyon na Mga Tulang Tulala (Golprint Publishing, 2004) na nagpapabayad sa temang nagpapalibot sa kamulatan ni Cordero sa mga nangyayari sa banwaan, mga manlaen-laen na isyu arog kan ang familia, sekswalidad, pagtubod ag politika. Sa ikarwang libro niya, mababayadan sa bagong liwanag na nagpapamutang na sa pagtinak/kiling/tendensya niya sa usad na nangungurog na tono sa pagtula na angay man sa perspektibo ag pilosopiyang nakapalaman sa mga rawitdawit niya. Diri pa man nanggad niya biniliwan su pag-anap sa ugat sa kultura kan ang Bikol sagkod pagtubod bilang material kan ang mga sinusurat niya bilang metapora. Alagad, dawa pa dakulo na a nilaktaw ni Cordero sa panulaan niya, mababayadan pa nanggad iya sa kiling sadto nauna niyang namungnan na pagsurat. Bagana pagduduru-darwa adi arog kadtong upos sagkod awto sadto rawitdawit na Banggi na puwedeng arin man sadto darwa si Cordero:

.......................................Nagkilyab an mata
.......................................kan nagbabatluy na ikos
.......................................tuminama an saiyang hiling
.......................................sa sulo kan awto:
.......................................daing preno.

Bagana nakakaingmati iya sa kaipuhan na rumayu-rayo sa nakagawian nang tema sagkod tonong naratibo sa mga tula niya. Alagad nababaydan pa niya sa kusog su nangungurog na dati niyang istilo na bagana luway-luway na niyang nabibiliwan—na gusto niyang porbaran na magtubo su iba pang namungnan niyang tono sa pagtula arog kadtong mga doot na nagpa-urog na “Pabayae sanang magtalubong sabay kan paroy/ asin doot sagkod tig-anihan.” Mababayad pa an ang diri pa niya pagbiliw sadto usad na tula sa una niyang libro, Kapag tahimik ang dagat, na tungkol man sa babaying nag-uulat sa pantalan sagkod sa bago man niyang tulang Pantalan na puwedeng diri ipagsalang katugbong, kung buko, usad pang gibong kaparyas ku una alagad mas matarom na su mga ipinabayad na pilosopiya.

.

Sa mga tulang adi an ang kusog ni Cordero alagad, mas makusog bigla an ang pagtula niya sa pagbago kan ang tono niya sa pagtula. Ading tonong adi, amo su perspektibo kung pauno nabayad ku manrarawitdawit sa utok su sitwasyon, kung pauno niya namatian su emosyon na arog baga kan ang visual art, nagbago iyang kiling kung pauno sisilngan a usad na bagay/pangyayari. Sa pagbago niya sa pagsilong, mas nagrarum su silong niya kompara sa dating inoorogan na pagtula. Sadi nagloloog an ang rona kan ang mas ararum niyang meditasyon sa pagsantigwar kan ang personal na puso ag kalag. Mababayadan ading tono adi na, siguro, epekto man ka pagbabasa niya sa mga surat ni Allan Popa, alagad, mamamangnu a gusto niyang pagdistansiya kaya napagsasalak niya su dating pagrawitdawit sa bago. Amo gayud adi su nabayad kong pagdudurudarwa. Nagluluwas-loog iya sa darwang portal ka pagrawitdawit niya. Kaya uman nagbabago-bago an ang pagdistansya niya sa sadiri niyang karanasan sagkod sa pilosopiya sa mga sinurat niya; na kaya uman nag-iiba an ang tono kan ang rawitdawit pag nasa unang panauhan o nasa ikatlong panauhan.

.

Ta orog na marahay man su mga sosyo-reyalistikong pagkakasurat niya sadto naunang libro, ginibo niya ulit adto na mas mababanaagan sa orag sa pagtaklob vs. deretsahang porma na nagtataong argumento/tensyon. Mababayad adi sa mga tula niya arog ka ang Pagdurog kan Aswang, Pulang Signos, Pagkamundag ni Bakunawa, Kansiyon nin Bulan sa Pangonoron, Pagkatapos Halunon ni Bakunawa an Bulan, Pagsantigwar kan Banwaan, HALI(Y)A sagkod Boses sa Kadlagan na amo an su koleksiyon niya na nanggana sa nakaaging unang Premio Tomas Arejola para sa Literaturang Bikolnon. Mababaydan ading mga tulang adi sa naratibo kan ang pagkamang kan ang mga Yawa sa banwaan, pagsulnop ka mga aswang na nagpapanggap na parapolod sa kahoy alagad pinapaanod su mga troso “kasabay an mga gadan na hawak nin tawo,” sagkod sa mga deboto na naglulubto sa tubig na sagrado kaibahan su mga aswang na nauna pang nagdurog; orog pa kan, si Bakunawa nagkatawang-tawo man sa katauhan ka usad na politiko na “hahalunon, isusuka, hahalunon, isusuka” an ang liwanag kan ang banwaan. Kaya uman sadi a pangapodan ka parasurat na alinon an ang mga Yawa:

.......................................Santigwaron niyato an banwaan.
.......................................Kumu’a nin dakulong daso
.......................................na dai napapara an liwanag.
.......................................gamiton an kalayo kan bulkan
.......................................na minapaisog kan satuyang mga kalag.

Ading kalayong adi, amo adi an ang “mga rawit-dawit, osipon asin mga letra” na “padagos na minatanos/ sa satuyang dalan.” Mababayad pa adi sa Signos kan Dignos na nangarap na magkapakpak man su mga dahon tanganing makalikay sa paabot na makusog na bagyo; bagana adi pangangaligkig na mamamatean sa mga tula ni Yannis Ritsos.

.

Alagad, gauno pa man a pangapodan kan ang parasurat, diri maikakaila na buko ngamin migtubod kaniya arog ku manrarawitdawit sadto Exsultet na nagrokyaw matapos na maisihan na buhay su Musa pero pinag-isipan ku mga kaibanan niya na nakakapay na, o arug man ku agom na lalaki na diri naiintindihan su mga sinusurat niya ku agom (Sarong Aga), o kaya su kapay na nagsabing nabubuhay adtong agila sa monumento ka Quince Martires dangan iniipotan su payo ku mga bayani (Quince Martires).

.

Sa pagsantigwar, nagtutukod an ang parabulong kung sari kita nag-iyan, kung uno a ginibo ta kung ngata kita nagkakailang. Mababayad man sa pinggan—na nilaydan sa tulong krus, pinangadyian, tinutuob sa ibabow ku kandila dangan binasa—kung uno a nakaiba; kung unglo, duwende, apo/tawong lipod, o kung uno pa. An ang pagsirang kan ang parasantigwar sa portal kan ang diri ta na pinagtitiurungan a pagsantigwar man ni Cordero sa puso ag kalag na ipinapabayad kanato, a sarita bilang pinggan, kung uno a namamatean ka tawo, kung uno a mga kolog sa boot, kung uno a mga makangirhat na mga bagay na nalilipatan ta na. Sa bisa ka mga ginagamit niyang imahen, na kadaklan agko elemento na metapisikal, nao-authenticate a usad na emosyon na ipinababayad niya. Mababayad halimbawa an sa tulang Lugad, Tubig, Signos kan Dignos, sagkod Exodus. Pareho pa man nanggad na tema mababayadan arog kan ang pagkamoot, ungot, guilt sagkod uda-katiyakan. Arog ku tulang Henesis na namangnu ku agom na lalaki su pagbukol ku ruruggan niya ku nagraan su agom niya. Kung sisilngan, nakompleto ulit su gusok niya alagad:

............................................…luhay –luhay niya naman
............................................nalingawan an pangaran
............................................kan gabos na bagay, hayop,
............................................lugar asin iba pang tawo
............................................sa saiyang palibot.

na ipinabayad kung pauno kinukumpleto ka babayi an ang lalaki. Marurumruman sadi su tula man ni Merlinda Bobis na Usapang Ina at Anak na nagtao sa linyang “hindi tadyang ang hinugot/ kay adan-/ puso.” Arog kan ang iba pang mga imahe na nagluwas sa koleksyon ni Cordero, nag-raan su lalaki na uda bulan, uda liwanag.
.
Alagad ading pag-apuhap buko kan ang liwanag, kundi kan ang kadikloman na kinababaydan sa implikasyon kan ang makata ka pagraan o kaya pati a pagturog—na sinasabi man na temporaryong “pagraan”—bilang rason na mas marhay pa o kaya dapat gibohon. Arog ku persona sa tulang Sa Pantalan na nagsabing “Minsan mas pasil an akoon an kagadanan kisa binayaan.” Alagad inunga man ku igin sa tulang Kuwentong Bayan kung “bakit, at bakit, at bakit, at bakit,/ dinadala lang natin ang lahat sa pagtulog.” Mababayad pa adi sa mga tulang Sa Sakuyang Imbalsamador, Tubig sagkod Bala’igang.

.

Nakakamungnan man adtung tulang Alkansiya na pagkatapos na pusaun ku kag-igin na lalaki su alkansiya ku igin niya, sa perspektibo ku igin na kababaydan na uda pa bahid sa kamulatan ka mundo, ararum alagad bagana bukong conscious ku naisip niya, kung pauno niya nabayad su nagriligid na putol na payo (sensilyo). Sadi nagluloog a mga parabasa na kita a nakamati ku pagkamungnan ku igin, na bagana nagkaagko kita koneksiyon, uruaraning distansya sa teksto. Amo adi su portal na niloloog ka mga parabasa, su distansiyang pinagsasalikop an ang utok, teksto, kalag ag puso. Mangnuwon man su tulang Mula sa aking Kuwaderno:

.......................................sa unang pagkakakataon

....................................nakadama ako ng duda at pangamba

....................................nang tagilid ako nahiga

....................................at lapat na lapat ang kanang tenga

....................................sa unan na may bulaklaking punda

....................................narinig kong hawig ang pintig ng puso ko

....................................sa di-bateryang relo.

Risahon man an ang langsa saka alup na namatian ku igin na bagana, sa pagkakabasa, namatian ko man:

.

....................................Nakita rin ng bata

....................................kung paano pinakain ng buhay na manok

....................................ang nakakulong na sawa

....................................[...]

....................................Lumansa ang hangin.

....................................Inilabas-masok ng bata ang kanyang dila

....................................at binasa-basa ng kanyang laway

....................................ang bitak-bitak na labi.

.

O kaya an ang guilt na mamamatian sa Bala'igang:

.

....................................Istorya kan sakuyang

....................................ama asin mga tugang

.

....................................ako an dahilan

....................................kun ta'no ta si Nay nagadan

....................................kinagat ko daa

....................................si saiyang utong

....................................[...]

....................................Tresi anyos na ako ngonyan

....................................nagpupuon naman

....................................akong pamayasungan

.

....................................alagad hasta sa mga oras na ini

....................................kagat-kagat ko pa ining sakuyang

.

...................................................................................................dila

.

Pagloog a paglakbay sa mga rona ka libro ni Cordero. A nangyayari, buko sanang a parasurat a nagpapagalin kan ang yawa ka tawo, ka banwa. Ta usad sa mga elemento ka usad na surat an ang parabasa, an ang mambabasang nagkokompleto kan ang teksto nakatatabang man para alinon a Yawa ka kalag/puso/utok. Arog ka rason kung tangata nakakamati sa ginhawa an ang binubulong ka mga parasantigwar o faith healers man, na dawa tinututulan ka mga mediko, mababayadan sa ngalas kung pauno kayang bulungon ka sadiring pagtubod a uno man na helang. Sa pagkakabasa kading Santigwar, sa boses niya, napapalaya an ang kanatong mga kalag, nababayad ta an ang Yawa sa kanatong sadiri. Uban nang pangapodan adi pero mas nagkukusog an ang tingog hanggang sa makusog pa man an ang mga parasurat, hanggang agko pa nagbabasa na boot masantigwar, kung agko pa boot magluwas-loog sa portal na migpagpag sa mga Yawang nagkakublit sa pagkatawo.